ДОМБАУЫЛ ҒҰРЫПТЫҚ ЕСКЕРТКІШІ

Қазақстандағы ең көне ескерткіш нұсқаларының бүгінгі күнге жеткен бір үлгісі, ор­тағасырлық сәулет өнері ескерт­кіші. Ескерткіш Жезқазған қала­сынан солтүстік-батысқа қарай 5 шақырым, Жошы хан кесенесінен 4 шақырым қашықтықта тұр.

Кейінгі зерттеулер бойынша, Домбауыл кесенесі ғұндар биле­ген кезде салынған деп есептеледі. Аңыз бойынша, бұл кесене ұлы саз­гер және жауынгер Домбауыл құр­метіне салынған екен, оның болға­ны тарих және мифпен ұштасады. Домбауыл дыңының табаны төрт­бұрышты болып төселгенімен, кө­теріле келе күмбезге ұласып кетеді.

Құрылыс өзінің беріктігімен, қарапайымдылығымен көзге ша­лынады. Астыңғы қабаты шаршы пішіндес, үстіне киіз үй тәріздес күмбез салынған. Есігі сопақша­лау етіліп оңтүстік-шығыс жақтан шығарылған. Бұған төрт баспалдақ арқылы кірелі. Қабырғалары көлде­нең бөренелермен жабылған. Бұлар дың барлығы тас қалаудың қола дәуірінен бергі ежелгі дәстүрінен алынған. Осы дәстүрді кешеннің төбесін жабу кезінде де қолданған. Кешен ұзақ уақыт жақсы сақталып, бертін келе біршама қираған.

Ескерткіштің дәл мерзімін анықтайтын дерек әзірге жоқ. Қа­зақстан жеріне тән сыртқы тұрқы­на қарап, ғалымдар оны ислам діні дендеп ене қоймаған кезеңге жатқызады (VIII-IX ғғ.). Домбауыл туралы зерттеу еңбек жазып, алғаш ғылыми құнды пікір айтқан ғалым Ш.Уәлиханов болатын. Ал кейін­гі ғалымдар ішінен Қ.И.Сәтбаев, Ә.Х.Марғұлан, М.Левинсон, Т.Басе­нов, Г.Герасимов сияқты зерттеуші, тарихшылардың еңбектерін атауға болады. Академик Ә.Х.Марғұлан­ның айтуынша, Домбауыл, Қосүй­тас, Қарадың сияқты ескерткіштер бір үлгідегі архитектуралық туын­дылар болып табылады. Қазақ арасында мұндай киіз үйге ұқсата созып барып қүмбезделген тас қе­сенелерді «үйтас», «дың» деп те атаған, бұлар әр аймақтарда белгілі. Мұның бәрі де Орта Азияға ислам діні тарағанға дейін яғни, VI-IX ғғ. аралығында пайда болған ескерт­кіштер.

Домбауыл – батыр. Бәйтерек ба­сына ілген күміс теңгені көздемей түсіретін ғаламат мерген, домбы­ра мен қобыздан күмбірлетіп күй төгетін күйші, сазгер адам болған екен. Серік Ғабдуллиннің жазба­лары бойынша, Домбауыл батыр Шыңғыс ханның оң жақ тізесінен орын алған ықпалды адам ретінде айтылады. Домбауыл есімі В.В.Рад­ловтың Тоқтағұл мерген, Г.Н.Пота­ниннің Шыңғыс хан туралы аңы­зында және т.б. тарихи жазбалар мен ауызша аңыздарда, қазақ ру шежіресінде, жыр-толғауларында кездесіп отырады. Осындай аңыздардың бірінде Домбауыл дәулескер күйші ретінде бейнеленеді. Ұлытау­дың батыс өңіріндегі Сарын шоқы­сы Домбауылдың сарын шығаратын, күй тартатын мекені болса керек.

Домбауыл Шыңғыс ханның үнемі жанында ұстаған аңдасы, мергені екен. Хан саят құрып аңға шыққан­да, Домбауыл әркез қасында болған. Жошы ханды айғыр құлан теуіп, қай­ғылы қазаға ұшырағанда Домбауыл кек алмақ болып, құландарды Ұлы­таудан 300 шақырым алшақ жатқан өзенге дейін қуған деседі. Бір үйір­ден тек бес құлан қашып құтылған. Шудың сол тұсын ел «Бес құланның өткелі» деп атайды. Енді бір аңызда Домбауыл құс қанаты талардай кеңістікте ор қазып, жабайы құлан­дарды қуып әкеп, сол орға құлатқан екен. Содан тек бес құлан аман құтылыпты. Қазақ даласында сол бес құланнан қайта көбейіп тұқым өсіпті.